हाम्रो समाजको वर्ग-चरित्र कस्तो छ ?

Get Breaking National And World News, Broadcast Video Coverage, And Exclusive Interviews. Find The Top News Online, More Video Channel, Live Radio Station and Top Movies at Only NEWSALLABC. CLICK HERE ⇒ https://newsallabc.blogspot.it ⇐ FOR MORE UPDATES.

शुक्रवार राजधानी काठमाडौंलगायत देशैभरि मौसम त्यति स्वस्थ थिएन । घरी पानी परिरहेको थियो त घरी बादल मडारिरहेको थियो । चिसो पनि उस्तै । तर, राजधानीमा कम्युनिस्ट नेताहरू भने चिसो मौसमलाई चिर्दै नेपाली समाजको वर्गचरित्रबारे गरमागरम बहस गरिरहेका थिए । त्यो भने अलिक स्वस्थ देखिन्थ्यो । अलिअलि आरोप प्रत्यारोपजस्तो । अलिअलि सम्मानभावजस्तो । कतै मायाजस्तो पनि । तर, मौसम धुमिल, बहस स्वस्थ । निकै रमाइलो भइरहेको थियो ।

एमाले नेता घनश्याम भुसाल भन्दै थिए, ‘आज अलिक समय थिएन तर किरण कमरेड पनि आउने भनेपछि र विषय पनि मन परेपछि नआइरहन सकिनँ ।’

माक्र्सवादी सौन्दर्यशास्त्री मोहन वैद्य ‘चैतन्य’ले थपे, ‘बहस भयो, राम्रो भयो तर अझै पुगेको छैन । आहुतिजी हिँडे पनि घनश्यामजी यतै हुनुहुन्छ । बोलेरमात्रै हुँदैन, सुन्नु पनि पर्छ । बहस फेरिफेरि पनि हुनुपर्छ । यो जरुरी छ ।’सहभागी धेरैको ध्यान प्रमुख अतिथि चैतन्यमाथि नै थियो । कतिबेला के बोल्छन् भनेर पर्खिरहेका जब उनले ‘वर्ग त आफ्नै साथीको के हो भन्ने ?’ भनेर कटाक्ष गरे, त्यसपछि हल नै हाँसोले गुञ्जायमान बन्यो ।

‘पञ्चायती शासक पनि त्यहीँ, कम्युनिस्ट हौँ भन्ने एमाले पनि त्यहीँ, अब अहिले त हाम्रा सगोत्री माओवादी हौँ भन्ने पनि त्यही सत्तामा । भनेपछि बदलिएको सामन्तवादी शासन व्यवस्था हो कि हामी कम्युनिस्ट ?’ उनले प्रश्न गरे ।

उनले यो प्रश्न तीनमध्येका दुईजना पूर्ववक्ता तथा नेकपा एमालेका उपमहासचिव घनश्याम भुसाल र माओवादी केन्द्रका नेता आहुतिलाई गरेका थिए ।

इच्छुक सांस्कृतिक प्रतिष्ठानले राजधानीमा आयोजना गरेको उक्त कार्यक्रम थियो ‘नेपाली समाजको वर्तमान वर्गचरित्र’ विषयक बहस । वक्ता थिए, प्रमुख अतिथि नेकपा क्रान्तिकारी माओवादीका मोहन वैद्य ‘चैतन्य’, एमाले नेता घनश्याम भुसाल, माओवादी केन्द्रका नेता आहुति र सीताराम तामाङ ।

‘सामन्तवादको स्वरूप कस्तो हो ?’ भन्नेमा घनश्याम भुसाल र आहुतिको तर्क करिब नजिक÷नजिक पुगे पनि अरूले आ–आफ्नै सुविधामा व्याख्या गरे । कार्यक्रमका सबै वक्ताले ‘नेपाली क्रान्तिको मुख्य बाधक दलाल पुँजीवाद हो’ भन्नेमा भने सहमति जनाए ।

एमाले नेता भुसालले त आफूले ‘दलाल पुँजीवाद नै क्रान्तिको मुख्य बाधक हो’ भनेर दस्तावेजमा उल्लेख गरेको तर ‘भन्नेसम्म ठिकै छ, लेखिचाहिँ नहालौँ’ भनेर पार्टीभित्रका आफ्नै पक्षका नेताले समेत नमानेको खुलासा गरे ।

उनी आफ्नै पार्टीका अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीमाथि पनि व्यंग्य हान्दै थिए, ‘त्यसैको परिणाम हो, कता समुद्रमा पानीजहाज कि के गुडाउने भनेको पनि ।’ हलमा बहस चलिरहेको थियो, सँगै रमाइलो पनि । बहसमा वक्ताहरूले बोलेको कुराको सम्पादित अंशलाई तल प्रस्तुत गरिएको छ ।

मोहन वैद्य ‘चैतन्य’, क्रान्तिकारी माओवादीका अध्यक्ष

पुँजीवादी क्रान्ति सम्पन्न भयो भन्ने र भएको छैन भन्ने दुईवटा धार भयौँ हामीहरू । तर, यसलाई प्रमाणित गर्ने केले हो भन्दा एउटा तथ्य र अर्को जीवन पनि हो है । तथ्यमात्रै भएर हुँदैन विश्लेषण गर्ने दृष्णिकोणमा पनि यो भर पर्छ ।

नेपाली समाज कहाँ छ भन्नेबारे हामीले हाम्रो पार्टीमा कुरा राखेका छौँ । राष्ट्रिय सम्मेलनमा जाँदै यसबारे राम्रैसँग छलफल गर्ने भन्ने सोचेका पनि छौँ । पूरै सामन्तवाद छ भनेर कसैले भनेको छैन र भन्ने कुरा पनि होइन । अर्धसामन्तवाद र नवऔपनिवेशिक पुँजीवाद छ भनेको हो ।

हामी सबैको सहमति भएको राम्रो कुरा के हो भने पुँजीवाद त पुँजीवाद नै तर त्यो दलाल चरित्रको छ । त्यो दलाल पुँजीवाद हो । साथीहरूलाई एउटा प्रश्न, समाजवादी क्रान्ति भन्नुहुन्छ, कसकाविरुद्ध लड्नुहुन्छ ? सत्तामा को छ ? नोकर शाह र दलाल पुँजीवादी वर्ग अहिले सत्तामा छ कि छैन त ?

भारतीय शासक वर्गले जेजे भन्छ त्यही मान्ने अनि कसकाविरुद्ध लड्ने हो ? ‘दलाल पुँजीवाद पनि पुँजीवादै हो, राष्ट्रिय पुँजीवाद पनि पुँजीवाद नै हो’ भनेपछि अब पुँजीवादविरुद्ध लड्ने कुरा आएन । अब त्यो पनि समाजवादै हो भयो । वैदेशकि प्रतिक्रियावादविरुद्ध लड्नुपर्छ कि पर्दैन ?

कि त साथीहरूले भन्नुपर्यो ‘सत्तामा हामी आफैं दलाल पुँजीवादी र नोकर शाहहरू छौँ’ भनेर भन्नुपर्यो । यदि त्यसो हो भने आफ्नैविरुद्ध किन लड्ने ?

हाम्रा सत्ताहरू कस्ता भए भने, पञ्चायतका सत्तासीनहरू नै अहिले सत्तामा छन् । त्यसैमा एमालेका साथीहरू पहिले गएर मिसिनुभयो । अहिले संघर्ष गरेर आएका हाम्रै सगोत्रीहरू पनि गएर मिसिएका छन् ।

बहस मज्जाले गर्न पाए हुन्थ्यो । फेरि पनि यस्ता कार्यक्रम राखौँ । समस्या के छ भने, हामी सबैलाई आआफैँ क्रान्तिकारी लाग्ने । आफूमात्रै ठीक लाग्ने । यसको फैसला कसले गर्ने ? यसको फैसला इतिहास, जनता र हामी आफैँले विनापूर्वाग्रह गर्ने हो ।

घनश्याम भुसाल, एमाले उप–महासचिव
२०५६-५७ वरिपरि तेस्रो धार भन्ने एउटा समूह थियो । त्यसमा मैले मरो कागज पेस गर्दा नेपाली समाजको चरित्र अब सामन्तवादी रहेन, यो दलाल पुँजीवादमा परिवर्तन भइसक्यो भनेर राखेको थिएँ । म अहिले पनि त्यो कुरामा अडिग छु ।

माक्र्सवादले बुझ्नभन्दा बदल्न सिकाउँछ भन्ने हुँदै होइन । माक्र्सले १८४५ मा दर्शन र इतिहासको अध्ययनपछि ‘थेसिस अन फायरवाख’ भन्ने ११ वटा सूत्र टिपोट गरे । जसलाई पछि एंगेल्सले व्यवस्थित गरे । बदल्ने भन्ने कुरो यो एघारौँ नम्बरको सूत्र हो । अरू सबै बुझ्न पर्छ भन्ने नै छ है । जसमा ‘शिक्षक स्वयम् शिक्षित हुनुपर्छ नत्र त्यसले के परिवर्तन गर्छ’ भन्ने उदाहरण दिएको छ ।

पुष्पलालले २००६ मा लेखेको कम्युनिस्ट घोषणापत्रको भूमिकामा लेखेका छन्– पुँजीवादको विकास भइरहेको छ भनेर लेखेका छन् । त्यसपछि २०१६ मा मोहनविक्रम सिंहले पनि लेखे र ०४२ तिर झलनाथ खनालले पनि त्यही लेखेका छन् । पुँजीवाद या सामन्तवाद हामीले गाली गरेर छुट पाउने चीज होइन यसविरुद्ध लड्नु पनि छ । मेरो भनाइ त के हो भने, राम्रोसँग विकास हुन नपाएको सामन्तवादले जन्माएको पुँजीवाद पनि राम्रोसँग जन्मिन पाएन । त्यसैले यो पूर्ण पुँजीवाद नभएर दलाल पुँजीवाद भयो भन्ने मेरो भनाइ हो ।

आर्थिक प्रयत्नबाटै समाज विकास ल्याउने भनेर लाग्दै छन् । अहिले बजारमा समृद्धिको गफ लगाएर हिँड्ने नेता, पत्रकार, बुद्धिजीवी हेर्ने हो भने बसिखप्नु छैन । मानौँ तिनीहरूले त्यसो भनेपछि मुलुक सारा समृद्ध भइहाल्छ, पुँजीवाद आइहाल्छ, विकास भइहाल्छजस्तो । यो समस्या मेरै एमालेमा कुरा गर्ने हो भने यहाँ पनि विकराल छ है ।

२०६५ को आठौं महाधिवेशनमा मैले एउटा दस्तावेज पेस गरेको थिएँ । त्यसको निष्कर्ष के थियो भने नेपाल अब अर्धसामन्ती अर्धउपनिवेशिक होइन, यो पुँजीवादी हो । यहाँ अब कुनै पनि जनवादी क्रान्ति हुँदैन । किन भने यो सम्पन्न भइसक्यो । नेपालको गन्तव्य कहाँ हो भन्दा त्यो समाजवाद हो । जुन धेरै टाढा छ । त्यहाँ जाने कसरी हो भन्दा आर्थिक विकासले हो ।

आर्थिक विकास के छ भन्दा त्यो दलाल पुँजीवादी छ । दलाल पुँजीवादबाट समाजवादमा जान सकिँदैन । एउटा विकसित, समृद्ध राष्ट्रिय पुँजीको विकास गर्नु र समाजवादको तयारी गर्नु आजको कार्यभार हो । नवौं महाधिवेशनमा पनि त्यो ‘डकुमेन्ट’ जस्ताको तस्तै प्रस्तुत भयो । तर, त्यसमा एउटा कुरा छुट्यो । त्यो थियो– यही दलाल पुँजीवाद ।

यसका कारण एकातिर मेरै गुटका माथिका भनिएका नेताहरूले पनि दलाल भनेपछि मान्छे रिसाउँछन् भनेजस्तो गर्नुभयो, अर्कातिर गुटबन्दी गर्नुपर्ने भएकाले फुर्सद पनि भएन । त्यसैले यो पुँजीको मूल चरित्र दलाल पुँजीवादी नै हो । एमालेको आधिकारिक वक्तव्यमा अलि बढी आर्थिक प्रयत्नबाटै समाजवाद आउँछ भन्ने देखिएको छ । त्यो गलत हो । यसले ठूलो सैद्धान्तिक समस्या ल्याउन सक्छ भनेर हामीले कसरी ठीक ठाउँमा ल्याउने भनेर प्रयत्न जारी राखेकै छौं ।

सामन्तवाद भनेको जहाँ जमिनदारले शासन गर्छन्, त्यो व्यवस्था सामन्ती व्यवस्था हो । मैले बुझेको कुरो यही हो । जमिनदार पुँजीवादी पनि हुन्छ, सामन्तवादी पनि हुन्छ । जमिन भएकै कारण ऊ सामन्त हुने होइन, यदि ऊसँग जमिन छ र वंशज या कुलका आधारमा शासन पनि गर्छ भने त्यो सामन्तवाद हो । जमिनदार भएका कारण शासन गर्ने सामन्त । संसारभरिको कुरा यही हो । अर्धसामन्ती भन्ने कुरा कहाँ बीचमा माओले त्यत्तिकै घुसाइदिएका भन्नुभो आहुतिजीले त्यो होइन । कम्युनिस्टको घोषणापत्रमै त्यो कुरा छ । म देखाउन सक्छु ।

यदि जमिनदारले शासन गर्ने व्यवस्था कहीँ थियो भने त्यो सामन्तवाद हो । हाम्रोमा ०४६ सम्म त्यो अवस्था थियो । ०४६ को संविधान क्रान्तिकारी यसर्थमा थियो कि, त्यसका तीनवटा जति धाराबाहेक सबै धारा जनवादी धारा थिए । एउटा राजाको सम्पत्तिमा कर लाग्दैन, सिलिङ लाग्दैन यस्तै केही अरू गरी तीनवटा ।

अहिले सामन्त छ भने, यहाँ छ भनेर ठ्याक्कै देखाइदिनुस् । मैले मेरो अध्यक्षलाई त्यो भन्ने गरेको छु, कहाँ छ सामन्तवाद ? छ भने के हेरेर बसेको, किन संघर्ष नगरेको ? यदि छैन भने किन लेखेको ? तर, यसको जवाफ पाएको छैन । हामी एमालेमा यो समस्या छ । यो साँचो हो । सायद यही अलमलमा भएर कुन समुद्रमा के पानीजहाज चलाउँछु भन्ने कुरा आएको हो ।

जुन समाज नाफा र ज्यालाले चलाउँछ, त्यो समाज पुँजीवादी समाज हो । मानिस सडकमा कि पुँजीका लागि दगुर्छ कि ज्यालाका लागि दगुर्छ । त्यसका लागि मानिस स्वतन्त्र छ र अनेकथरी गर्दै छ । त्यसैले नाफा र पुँजीले जब समाज चलाउँछ दलाल पुँजीवादी समाज हो ।

यदि होइन भने भन्नुपर्यो कहाँ छ सामन्तवाद ठ्याक्कै देखाउनुपर्यो । अस्ति एउटा साथीलाई सोधेको भित्रै छ भन्नुभयो । कहाँ त्यो भित्रै भनेको ? नेताले मात्रै देख्ने पोलिटव्युरो र पदाधिकारीले मात्रै देख्न पाइँदैन । यो विश्वासमा चल्ने भनेको धार्मिक संगठन हो । पुरेतले ईश्वर भनेको आस्था राख्ने चीज हो, प्रश्न राख्ने चीज होइन भन्छ । वैज्ञानिकले के भन्छ भने– ल हेर यति प्रकाश वर्ष अगाडि यो देखिन्छ । यति नाप्दा यो देखिन्छ, उसले खुलस्तै भन्छ । पुँजीवाद घरमा उज्यालो बनाउँछ बत्ती बाल्छ भन्नेमात्रै कसैले सोचेको छ भने त्यो गलत हो ।

विश्वभक्त दुलाल आहुति (माओवादी केन्द्रका नेता)

यो विषयमा म तीनवटा उपशीर्षकमा छलफल चलाउन चाहन्छु । नेपाली समाजमा वर्गहरूको निर्माण प्रक्रिया कसरी भयो ?, ती वर्गहरूमा वरिवर्तन कसरी आयो ? र अहिले नेपाली समाजको मूल चरित्र कस्तो छ ?

१. नेपाली समाजमा वर्गहरूको निर्माण प्रक्रिया कसरी भयो ?

अर्थराजनीतिक भन्दा पनि ऐतिहासिक भौतिकवादी कोणबाट हेर्दा दुई सय वर्षअगाडि कोसी नदीदेखि पश्चिम र बागमतीदेखि पूर्व पनि भन्न सकिन्छ या चुरेसम्मको समाज परम्परागत भारतीय समाजको सामन्तवादी चरित्रजस्तो देखिन्छ । त्योभन्दा पारि अर्थात् कोसीपारिको कोचहरूको समाज कविलाइ समाजजस्तो देखिन्छ । पश्चिमको भित्री मधेस दाङलगायतका क्षेत्रमा राजतन्त्रस्तरमा विकास त भएको छ तर समाज कविलाइखालको थारूहरूको बस्ती भएको पाइन्छ । पहाडी क्षेत्रमा त्यतिबेला सानो÷सानोखालको सामन्तवाद देखिन्छ । हिमाली क्षेत्रमा त्यो झनै खुम्चिएको पाइन्छ ।

त्यही समाजमा जब पृथ्वीनारायण शाहको राज्य विस्तार र तामाङ किपट, किरातहरूको किपट र त्यसपछि विशेषगरी लिम्बूहरूको किपट इत्यादिको अन्त्य गर्ने पक्रियासँगसँगै कविलाइ समाजको अवशेषका रूपमा रहेका उत्पादन सम्बन्धहरू भत्किएका छन् ।

त्यसपछि आउँछ जंगबहादुरको मुलुकी ऐन । नेपाली समाजमा विशेषगरी पश्चिमबाट भेरी नदीसम्म र पछि विस्तार हुँदै गोरखा र बेलकोटसम्म फैलिएको खस आर्यहरूको सभ्यता र संस्कृतिमा आधारित सोच्ने परम्परा पृथ्वीनारायणको राज्य विस्तार र जंगबहादुरको मुलुकी ऐनसम्म आइपुग्दा व्यवस्थित गरिसकिएको हुन्छ । जंगबहादुरको मुलुकी ऐन आइसकेपछि कोही पनि त्यसबाट दायाँबायाँ हुन नपाउनेगरी आयो । त्यहाँ किटान गरियो कि, सहरभित्र घाम अस्ताएपछि बस्न नपाउने को÷को, घाम उदाएपछि आउन पाउनेहरू को÷को ? बिर्ता राख्न पाउनेहरू कुन÷कुन, राख्न नपाउने कुन-कुन ?

मुसलमानलाई समेत ‘हाम्रा मुसलमान’ र ‘मुसलमान’ भन्ने शब्द प्रयोग गरियो । ‘हाम्रा मुसलमान’ भनेको मल्लकालमा काठमाडौं भित्र्याइएका मुसलमान र ‘मुसलमान’ मात्रै भनेको तराईका मुसलमान । मुसलमानलाई लिखित रूपमा अछुत घोषित गरियो । मुसलमानलाई पनि दुई भागमा विभाजन गरियो । जनजातिहरूलाई पनि दुई खेमामा विभाजन गरियो । एउटा मासिन्याह मतवाली, जसलाई कमारो बनाउन मिल्ने चेपाङ, तामाङ, थारू आदि ।

अर्को नमासिन्याह मतवाली, जसलाई कमारो बनाउन नमिल्ने सुनुवार, लिम्बू, राई, मगर र गुरुङ । जसले जागिर गर्न पाउने, सेनामा पनि जागिर गर्न पाउने । नेवारभित्र पनि दुई तह राखियो, एउटा तागाधारीहरू श्रेष्ठभन्दा माथिका पाँच खलकहरू । त्यहाँभन्दा तलका ज्यापूहरू, जसलाई तागाधारी बनाइएन । जनै लगाउने अधिकार दिइएन, व्यापार गर्ने अधिकार दिइएन । दलितहरू जसलाई त्यसबेलाको ऐनमा ‘पानी नचल्ने जात’ भनेर उल्लेख गरिएको छ । उनीहरूभित्र पनि दुईवटा खेमा बनाइयो । एउटा पानी नचल्ने छोइछिटो हाल्नुपर्ने, छोयो भने आगो या सुनले चोख्याउनुपर्ने । अर्को पानी नचल्ने तर पनि छोइछिटो हाल्नु नपर्ने ।

संवत् १९१० को मुलुकी ऐन अहिले सबैभन्दा बढी लुकाइएको किताब हो । विश्वविद्यालयहरूमा पनि कतै पढाइ हुँदैन त्यसबारेमा । किनकि त्यो मुलुकी ऐनमा अहिले प्रधानन्यायाधीश को बन्ने भनेर त्यतिबेलै लेखिसकेको छ । प्रधानसेनापति को बन्ने भनेर त्यही मुलुकी ऐनले भनेको छ । न्यायाधीशहरू सबैभन्दा बढी को बन्ने, कुन समदुायबाट बन्ने भनेर त्यहाँ लेखिएको छ । तामाङहरूले कति दुःख पाउने भनेर पनि त्यहीँ लेखेको छ ।

तामाङभन्दा जीवनस्तरमा लिम्बू किन माथि छ ? किनकि लिम्बू मासिन्याहभित्र राखिएन, तामाङ राखियो । मासिन्याहभित्र राख्नेबित्तिकै ऊ स्वतः सरकारी जागिरमा आउन पाएन । पछि असाध्यै भरियाहरूको खाँचो भएको हुनाले पिपामा अवसर दिएको हो । मल्लकालमा जो तागाधारी नेवार थिए, उनीहरूको बिर्ता खोसिएन । पृथ्वीनारायण र जंगबहादुरले खोसेनन् । किनकि काठमाडौंमा नेवारसँग सम्झौता गर्नु थियो । ती तागाधारीहरूसँग खोसेनन् र ज्यापूहरू सबै मोही बन्न पुगे । त्यसपछि अरू बिर्ता पृथ्वीनारायण शाह, जंगबहादुर राणा र उनीहरूका पुरेत, सेनापति, त्यसको लेखपढ हेर्नेहरूले पाए । त्यसकारण नेपाली समाजको वर्गनिर्माणको प्रक्रिया जात र जातिका आधारमा रहेर बनाउन सुरु गरियो । जात पनि वर्ग होइन, जाति पनि वर्ग होइन । तर, नेपालमा जंगबहादुरको मुलुकी ऐनबाट जात र जातिमा आधारित वर्ग बनाइयो ।

संसारको कुनै पनि सामन्तवादी समाजमा जोसँग बढी जमिन हुन्छ, त्यो सजिलै राज्यसत्तामा पुग्छ । ऊ राज्य सत्तासँग सबैभन्दा नजिक हुन्छ । सामन्तवादको नियम नै त्यही हो । तर, नेपालमा एउटा विशिष्टखालको यस्तो घटना घट्यो कि जसले क्षेत्रीय उत्पीडनलाई प्रतिविम्बित गर्छ । चार सय रोपनीको बिर्ता पाएको सूर्यबहादुरको खलक पहाडको भएकै कारण प्रधानमन्त्री भयो । तर, मधेसमा दुई सय बिघा जग्गा भएको एउटा मधेसी सामन्त छ भने ऊ सत्तामा पनि आउन पाएन । मन्त्री या प्रधानमन्त्री त परकै कुरा भयो । एमए पढेको मानिसले जागिर नपाएजस्तो । नेपालमा क्षेत्रीय उत्पीडनको प्रभाव पनि निकै गहिरोगरी परेको छ । अहिले पनि जंगबहादुरले बनाइदिएको त्यही आधारभूत ढुंग्रोमै अल्झिरहेको छ, मुक्त हुन सकेको छैन ।

अहिले न्यायाधीशमध्ये ९० प्रतिशत त्यतिबेला जातजातिका आधारमा जसलाई बनाउने बनेर बाटो बनाएको थियो, त्यही छ । ठूला प्रशासकहरूमध्ये ८० प्रतिशतभन्दा बढी कि त तागाधारी नेवार छ, कि त क्षेत्री र ब्राह्मण छ । नेपाली वर्ग भनेको आर्थिक परिघटनामात्रै होइन, त्यसले संस्कृति पनि निर्माण गर्छ । नेपाली संस्कृति पनि त्यसैमा आधारित रहेर बनेको छ ।

२. ती वर्गहरूमा परिवर्तन कसरी आयो ?

कसरी नयाँ÷नयाँ वर्गहरू जन्मिए ? त्यसका थुप्रै घटनाहरू छन् । पहिलो, जंगबहादुरको सुरुङ भत्काउने एउटा काम गोर्खा भर्तीले गर्यो । गोर्खा भर्ती बिल्कुल नकारात्मक कुरा हो । तर, गोर्खा भर्ती हुँदैनथ्यो भने, पोखरा सहर हुँदैनथ्यो । धरान, भैरहवा र बुटवलमा सहर बस्ने सम्भावना धेरै कम हुन्थ्यो । चारवटा जाति लिम्बू, गुरुङ, मगर र राईलाई जंगबहादुरले धनी हुने अधिकार त दिएको थिएन तर गोर्खा भर्तीले त्यो सम्भव तुल्याइदियो । गोर्खा भर्ती नकारात्मक घटना थियो तर त्यसको परिणाम यस्तो आयो ।

दोस्रो, गोर्खा भर्तीले दलितभित्र एउटा मध्यम वर्ग सुनार जाति पनि जन्माइदियो । ती गोर्खा भर्तीमा गएका लाहुरेहरूले कमाएर ल्याएको पैसाले हिन्दुस्तानमा देखेको गहनाको परिपाटीलाई सिको गर्न खोजे । त्यसका लागि उनीहरूले तिनै पुराना परम्परागत सुनारहरूसँग गएर सुन बनाउन थाले । जसका कारण सुनारहरूले नगद पाउन थाले । आर्य खसहरूको बाली लगाएर धानिएको सुनारहरूको व्यवसायले लाहुरेको नगद पाइसकेपछि भने बुटवलमा पाँच तलाको घर निर्माण हुन सुरु भयो । वर्ग परिवर्तन भयो ।

तेस्रो, ०१८ मा जब महेन्द्र सिंगापुर गए, त्यतिबेला मनाङका मान्छेहरू त्यहाँ जडीबुटी र ढुंगा बेचिरहेको देखे । त्यो बेलासम्म मनाङ जिल्ला नेपालभित्र थिएन । मनाङीहरूसँग महेन्द्रले त्यहीँ कुरा गरे । मस्र्याङ्दीको किनारैकिनार माथि आएपछि हाम्रो पाँच गाउँ आउँछ भनेपछि महेन्द्र नेपाल फर्केपछि त्यहाँ भेट्न गए । त्यहाँ उनले नेपाल सरकारलाई मान भनेर आग्रह गरे । उनीहरूले ‘हामी लुकीलुकी कलकत्ताबाट जडीबुटी बेच्नुपर्छ, हामीलाई कसैले टेर्दैन हामीले किन टेर्ने’ भनेपछि, अब ‘तिमीहरूलाई विदेशमा व्यापार गर्नका लागि विशेष सुरक्षा दिन्छु, नेपाल सरकारलाई मान’ महेन्द्रले भने । त्यसरी विदेशमा व्यापार गर्न पाएपछि मनाङमाथिका पाँच गाउँका मानिस सबैको काठमाडौँमा एक÷एक घर बने । मनाङ जिल्लालाई नेपालमातहत ल्याउनका लागि महेन्द्रले गरेको यस सम्झौताले उनीहरू कम्तीमा मध्यमवर्ग र कोही दलाल पुँजीपति वर्गसम्म पुगे ।

अर्को जंगबहादुरको संरचना थकालीहरूले भत्काइदिए । त्यतिबेला मुस्ताङ नेपालमा सबैभन्दा बढी राजस्व भित्र्याउने नाकामध्ये पथ्र्यो । सिंहदरबारले पत्तै पाएन, मुस्ताङी थकालीहरूको एउटा खलकले म्याग्दीमा फलेको राम्रो चामल तिब्बत लैजाने र त्यहाँबाट आएको सुन बाग्लुङ र म्याग्देलीहरूलाई दिने । नुनसँग चामल साट्दै ल्हासाको सुन व्यापारीहरूसँग संगत गर्दै धानै नरोप्ने जाति अहिले नेपालको सबैभन्दा मीठो भात बनाउने जाति बन्यो । र थकालीहरूको एउटा खलक यसरीकन जंगबहादुरको मुलुकी ऐनले चालै नपाउनेगरी मध्यमवर्गमा आयो ।

राजा महेन्द्रले पञ्चायतकाल आइसकेपछि राजपरिवारको नियन्त्रणमा रहनेगरी भारतबाट छानीछानी पुँजीपति घरानियाहरू बोलाएर ल्याए । भारतबाट यसकारण कि मधेसका नेपाली घरानियाहरूलाई उनले मन पराउँथेनन् । माइतीघर फिल्म बनाउनलाई पट्नाको झा परिवारलाई ल्याए । टन्डन परिवारलाई ल्याएर नेपालगन्जमा दुई सय बिघा जग्गा दिएर उद्योग गर्न दिए । पट्नाका रइस मुस्लिमलाई ल्याएर एभरेस्ट होटल बनाउन लगाए । तर, त्यहीँ तराईको, त्यस्तै भाषा बोल्ने, त्यस्तै संस्कृति भएको नेपाली मधेसी सामन्तलाई ल्याएनन् । अम्बर गुरुङ र गोपाल योञ्जनलाई पनि उनले पहाडिया राष्ट्रवाद देखाउन धेरै खर्च गरी ल्याएका थिए । यहाँबाट विदेशी पुँजीको निकै ठूलो चलखेल भयो र मारवाडीहरूको हालिमुहाली चल्न थाल्यो । यसरी जंगबहादुरले बनाएको बाटोलाई भत्काउन सुरु भयो ।

३. र, अहिले नेपाली समाजको मूल चरित्र कस्तो छ ?

नेपालको सामन्तावाद भनेको टुक्रे सामन्तवाद हो । नेपालमा चीन या रुसको जस्तो सामन्तवाद छैन, हामीले त्यसरी विश्लेषण गर्नु उपयुक्त हुँदैन । जमिनको सामन्ती सम्बन्धमा सबैभन्दा ठूलो प्रहार ०१६ को बिर्ता उन्मूलनबाट बीपी कोइरालाले गरे । ‘क’ वर्गको बिर्ता उन्मूलन गरे । त्यसपछि नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनले किसानलाई जमिन त कहिले पनि बाँड्न सकेन । कतैकतै लगेर सुकुम्बासी राख्नेबाहेक तर सामन्तीहरूलाई निरन्तर आतंकित भने बनाइरह्यो । एकातिर कम्युनिस्ट कहिले जुगेडी, कहिले चिसापानी त कहिले भीमदत्तजस्ता आन्दोलनले त्राहिमाम बनाउने अर्कोतिर राजा महेन्द्रले पनि ं०२१ मा भूमिसुधार भन्ने नौटंकी ल्याएर तर्साउने । यस्तो अवस्थामा नेपालका सामन्तहरू कहिले पनि शान्तले बस्न पाएनन् । त्यस्तो अवस्थामा राजाले पहाडीलाई मधेसमा लगेर राखेका पहाडियाहरू हाबी भए । अहिले पनि तिनीहरू नै मधेसका अहिले ठूला सामन्त भएका छन् । उनीहरू नै सत्तामा पुगेका छन् । उनीहरूसँग अहिले १० बिघाजति जग्गा छैन ।

नेपालमा अहिले १० बिघा जग्गा हुने मानिसले खेतिपातीबाट वर्षमा पाँच लाख रुपैयाँ जम्मा पार्न सक्छन् । माविको एउटा टिचरले ट्युसन पढाउने हो यताउपति गर्ने हो भने उसले पनि पाँच लाख जम्मा गर्छ । त्यो १० बिघा जग्गा हुनेविरुद्ध लड्नु भनेको माविको एउटा टिचरसँग लड्नुजस्तै हो । त्यसैले नेपालमा अब सामन्तवाद बाँकी छैन सामन्तवादका अवशेषहरू मात्रै बाँकी छन् ।

उत्पादन सम्बन्धका आधारमा हेर्दा जमिनमा अहिले सामन्तवादी सम्बन्ध निर्णायक छैन । हलियाप्रथा पनि मुस्किलले पाँच लाखभन्दा धेरैको संख्या अहिले नेपालमा छैन । त्यस्तै उद्योगधन्दाको कुरा गर्दा स्वाभाविक रूपमा राष्ट्रिय पुँजी दमनमा छ । दलाल पुँजी हाबी भएको छ । यो सत्य कुरा हो । राष्ट्रिय पुँजी पनि पुँजीवाद नै हो, दलाल पुँजी पनि पुँजीवाद नै हो । नेपालको अहिलेको निर्णायक पुँजी भनेको दलाल पुँजीवाद नै हो । दलाल पुँजीवाद भन्नेबित्तिकै साम्राज्यवाद भन्ने नै बुझ्नुपर्छ ।

राजनीतिमा सामन्तवाद भनेको वंश, कुल, लिंग या जन्मका आधारमा कसैले सरकारी पोस्ट पाउँछ भने त्यो राजनीतिक सामन्तवाद हो ।

राजनीतिक पुँजीवाद भनेको खराब होस् या असल होस् चुनेर भोट दिएरमात्रै पोस्ट प्राप्त हुने व्यवस्था हो । तर, त्यो कानुनअनुसार नै भएको हुनुपर्छ ।

संस्कृतिको क्षेत्रमा अलि बढी नै सामन्तवादको पकड बाँकी छ । त्यो साँचो हो तर हाम्रो जीवनको आधारभूत शैली नै सामन्तवादी भन्ने कुरो सत्य होइन । अर्धसामन्ती भनेर पनि माओले बीचमा त्यत्तिकै घुसाएकामात्रै हुन् । त्यो पनि खास होइन । नेपालमा बाली, निगाहामा अहिले कुनै चीज प्राप्त हुँदैन ।

यदि कतै हुन्छ भने त्या अपवाद हो । सामन्तवादमा व्यक्तिको सांस्कृतिक जीवन छनोटको स्वतन्त्रता हुँदैन, पुँजीवादमा हुन्छ । क्रान्तिकारी भूमिसुधार भएन भने पुँजीवाद आउँदैन भन्ने कुरा गलत छ । कृषि क्रान्तिले मात्रै पुँंजीवादमा पुगिन्छ भन्ने कुरा गलत छ । त्यसैले फेरि नयाँ जनवादी क्रान्ति गर्ने भन्ने कुरा सम्भव छैन । किनभने जनवाद भनेकै पुँजीवाद हो । पुँजीवादी समाजमा क्रान्ति गरेर अर्को पुँजीवाद ल्याउने भन्ने हुँदैन । अब जाने भनेको समाजवादतिर हो ।